Chi phí khám chữa bệnh là gì? Nghiên cứu khoa học liên quan

Khái niệm chi phí khám chữa bệnh

Chi phí khám chữa bệnh là toàn bộ các khoản chi phí phát sinh trong quá trình người bệnh được chăm sóc, điều trị và phục hồi sức khỏe. Khái niệm này bao gồm cả chi phí y tế trực tiếp như tiền khám, thuốc, xét nghiệm, phẫu thuật, giường bệnh; và chi phí gián tiếp như chi phí đi lại, ăn ở, mất thu nhập, hoặc chi phí chăm sóc dài hạn. Theo định nghĩa của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), chi phí khám chữa bệnh là một bộ phận của chi tiêu y tế (health expenditure) – phản ánh tổng giá trị nguồn lực được sử dụng cho mục đích chăm sóc và cải thiện sức khỏe.

Chi phí khám chữa bệnh là một chỉ số quan trọng trong đánh giá hiệu quả hệ thống y tế và khả năng tiếp cận dịch vụ y tế công bằng của người dân. Mức chi phí này thay đổi đáng kể tùy theo mô hình tài chính y tế, năng lực của cơ sở khám chữa bệnh và điều kiện kinh tế - xã hội của từng quốc gia. Ở các nước phát triển, chi phí y tế bình quân đầu người cao hơn do áp dụng công nghệ tiên tiến, nhân lực y tế chất lượng cao và mức độ bao phủ bảo hiểm toàn dân. Ngược lại, tại các nước thu nhập thấp, phần lớn chi phí khám chữa bệnh do người dân tự chi trả (out-of-pocket), dẫn đến nguy cơ nghèo hóa do y tế.

Ở Việt Nam, chi phí khám chữa bệnh bao gồm chi phí do người bệnh chi trả trực tiếp, phần được bảo hiểm y tế thanh toán, và hỗ trợ từ ngân sách nhà nước. Báo cáo của Bộ Y tế năm 2023 cho thấy chi tiêu y tế bình quân đầu người đạt khoảng 180 USD/năm, trong đó gần 41% là chi tiêu trực tiếp của hộ gia đình. Việc kiểm soát chi phí này là mục tiêu quan trọng trong chiến lược y tế quốc gia nhằm hướng tới bao phủ chăm sóc sức khỏe toàn dân.

Bảng dưới đây tóm tắt các thành phần cơ bản của chi phí khám chữa bệnh:

Loại chi phí	Đặc điểm	Ví dụ cụ thể
Chi phí trực tiếp	Phát sinh trong quá trình khám và điều trị	Tiền khám, thuốc, phẫu thuật, xét nghiệm
Chi phí gián tiếp	Liên quan đến tổn thất kinh tế và xã hội	Chi phí đi lại, mất thu nhập, chăm sóc tại nhà
Chi phí vô hình	Không thể đo lường bằng tiền nhưng ảnh hưởng đáng kể	Đau đớn, stress, giảm năng suất lao động

Phân loại chi phí khám chữa bệnh

Chi phí khám chữa bệnh được phân loại theo nhiều tiêu chí để phục vụ mục tiêu phân tích, quản lý tài chính và hoạch định chính sách y tế. Việc phân loại giúp các cơ quan y tế đánh giá chính xác gánh nặng kinh tế của bệnh tật và xây dựng chính sách bảo hiểm phù hợp.

1. Theo đối tượng chi trả: Gồm chi phí do người bệnh chi trả trực tiếp, chi phí do bảo hiểm y tế thanh toán, và chi phí do ngân sách nhà nước hoặc tổ chức từ thiện chi trả. Trong đó, chi phí từ tiền túi của hộ gia đình (out-of-pocket payment) thường được xem là chỉ báo về mức độ công bằng trong tiếp cận y tế. Khi tỷ lệ này vượt quá 30% tổng chi tiêu y tế, hệ thống y tế được xem là không bền vững (theo tiêu chuẩn của WHO).

2. Theo tính chất chi phí: Gồm chi phí cố định (fixed cost) và chi phí biến đổi (variable cost). Chi phí cố định bao gồm đầu tư hạ tầng, thiết bị y tế, chi phí duy trì cơ sở vật chất và nhân lực. Chi phí biến đổi phụ thuộc vào số lượng bệnh nhân và hoạt động điều trị, như chi phí thuốc, vật tư y tế, điện nước.

3. Theo mục đích sử dụng: Gồm chi phí phòng bệnh (preventive cost), chi phí điều trị (curative cost) và chi phí phục hồi chức năng (rehabilitative cost). Ba nhóm này cấu thành chu trình chăm sóc sức khỏe toàn diện, trong đó chi phí phòng bệnh thường rẻ hơn nhiều so với chi phí điều trị và phục hồi.

Bảng minh họa cách phân loại chi phí khám chữa bệnh:

Tiêu chí phân loại	Nhóm chi phí	Ví dụ
Đối tượng chi trả	Nhà nước, bảo hiểm, cá nhân	Bảo hiểm chi trả 80%, người bệnh chi 20%
Tính chất chi phí	Cố định, biến đổi	Đầu tư bệnh viện, mua thuốc
Mục đích sử dụng	Phòng bệnh, điều trị, phục hồi	Tiêm chủng, phẫu thuật, vật lý trị liệu

Sự phân loại này là nền tảng cho các mô hình kinh tế y tế như Cost-Effectiveness Analysis (CEA) hoặc Cost-Benefit Analysis (CBA), giúp đánh giá tính hiệu quả của các chính sách và can thiệp y tế.

Thành phần cấu thành chi phí khám chữa bệnh

Chi phí khám chữa bệnh bao gồm nhiều yếu tố cấu thành, phản ánh toàn bộ quá trình cung ứng dịch vụ y tế từ cơ sở vật chất đến nhân lực và vật tư tiêu hao. Theo Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD), cấu trúc chi phí y tế trung bình của các quốc gia phát triển có tỷ trọng như sau:

• Chi phí nhân sự y tế (30–40%): bao gồm lương, phụ cấp và đào tạo cho bác sĩ, y tá, kỹ thuật viên.
• Chi phí thuốc và vật tư y tế (20–30%): bao gồm thuốc đặc trị, hóa chất xét nghiệm, vật tư tiêu hao.
• Chi phí thiết bị và hạ tầng y tế (15–25%): đầu tư máy móc, phòng mổ, hệ thống quản lý điện tử.
• Chi phí hành chính và quản lý (10–15%): bao gồm vận hành, hồ sơ bệnh án, an ninh và bảo trì.

Cấu trúc này có thể thay đổi tùy theo quy mô và tính chất cơ sở khám chữa bệnh. Ví dụ, bệnh viện tuyến trung ương thường có tỷ trọng chi phí công nghệ cao và nhân lực chuyên sâu lớn hơn so với tuyến huyện. Ngược lại, y tế cơ sở tập trung vào chi phí phòng bệnh và dịch vụ dự phòng.

Ví dụ về cơ cấu chi phí trung bình trong bệnh viện Việt Nam (ước tính):

Thành phần	Tỷ trọng trung bình (%)	Ghi chú
Nhân sự y tế	38%	Bác sĩ, điều dưỡng, kỹ thuật viên
Thuốc và vật tư y tế	25%	Thuốc điều trị, dụng cụ, bông băng
Thiết bị và cơ sở hạ tầng	20%	Máy móc, bảo dưỡng thiết bị, điện nước
Hành chính và quản lý	12%	Chi phí vận hành, hành chính, CNTT
Khác	5%	Đào tạo, nghiên cứu, hỗ trợ xã hội

Sự minh bạch trong cấu trúc chi phí là yếu tố quan trọng để nâng cao hiệu quả tài chính y tế và đảm bảo người dân được hưởng dịch vụ với giá hợp lý. Nhiều quốc gia đang áp dụng cơ chế “giá dịch vụ y tế chuẩn” để kiểm soát chi phí và tránh lạm thu trong bệnh viện công.

Yếu tố ảnh hưởng đến chi phí khám chữa bệnh

Chi phí khám chữa bệnh chịu tác động của nhiều yếu tố khác nhau, từ chính sách y tế quốc gia đến hành vi cá nhân của người dân. Các yếu tố chính bao gồm:

• Công nghệ y học: Sự phát triển của kỹ thuật cao như MRI, cấy ghép nội tạng, điều trị tế bào gốc làm tăng chi phí đầu tư và vận hành.
• Nhân lực y tế: Trình độ chuyên môn, số lượng và phân bố nhân sự ảnh hưởng đến năng suất và chi phí nhân công.
• Mô hình bệnh tật: Sự gia tăng bệnh mạn tính (tim mạch, tiểu đường, ung thư) làm chi phí dài hạn tăng mạnh so với bệnh cấp tính.
• Chính sách bảo hiểm y tế: Mức chi trả, phạm vi bao phủ và quy định thanh toán ảnh hưởng trực tiếp đến chi phí thực tế của người dân.

Ví dụ, tại Việt Nam, chi phí điều trị bệnh ung thư có thể dao động từ 100 đến 500 triệu đồng/năm tùy loại thuốc và giai đoạn bệnh. Trong khi đó, quỹ bảo hiểm y tế hiện mới chi trả khoảng 30–70% tổng chi phí điều trị, dẫn đến gánh nặng tài chính đáng kể cho bệnh nhân.

Bên cạnh đó, yếu tố kinh tế – xã hội như thu nhập, trình độ học vấn và khả năng tiếp cận y tế cũng ảnh hưởng đáng kể. Ở khu vực nông thôn, người dân thường chậm khám bệnh, dẫn đến bệnh nặng hơn và chi phí điều trị cao hơn gấp nhiều lần so với phát hiện sớm ở thành thị.

Hệ thống tài chính y tế và chi trả chi phí khám chữa bệnh

Hệ thống tài chính y tế là cấu trúc quản lý nguồn lực tài chính phục vụ cho chăm sóc sức khỏe, bao gồm huy động, phân bổ và sử dụng các nguồn quỹ. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), hệ thống này nhằm đảm bảo rằng mọi người dân có thể tiếp cận dịch vụ y tế cần thiết mà không gặp khó khăn tài chính. Mỗi quốc gia lựa chọn mô hình tài chính y tế khác nhau tùy thuộc vào cơ cấu kinh tế, chính trị và xã hội.

Ba mô hình chi trả phổ biến trong thế giới hiện đại bao gồm: (1) bảo hiểm y tế xã hội (Social Health Insurance), (2) hệ thống y tế công cộng tài trợ bằng thuế (Tax-based Healthcare System), và (3) hệ thống bảo hiểm tư nhân (Private Health Insurance). Mỗi mô hình có ưu nhược điểm riêng, tác động trực tiếp đến chi phí khám chữa bệnh của cá nhân và cộng đồng.

1. Bảo hiểm y tế xã hội: Mô hình này dựa trên nguyên tắc chia sẻ rủi ro và đóng góp theo thu nhập. Người lao động và chủ sử dụng lao động cùng đóng quỹ, được sử dụng để thanh toán chi phí khám chữa bệnh. Mô hình này được áp dụng tại Việt Nam, Nhật Bản và Đức. Ưu điểm là tính công bằng cao, song hạn chế là chi phí quản lý và giám định bảo hiểm lớn.

2. Hệ thống y tế công cộng: Chính phủ tài trợ toàn bộ hoặc phần lớn chi phí khám chữa bệnh thông qua thuế. Mô hình này phổ biến tại Anh (NHS) và Thụy Điển, giúp người dân được tiếp cận y tế miễn phí hoặc với chi phí rất thấp. Tuy nhiên, nhược điểm là dễ quá tải và chậm cải tiến do thiếu cạnh tranh.

3. Bảo hiểm y tế tư nhân: Người dân mua gói bảo hiểm riêng biệt từ các công ty thương mại. Mô hình này phổ biến ở Mỹ và Singapore, nơi dịch vụ y tế có chất lượng cao nhưng chi phí đắt đỏ. Nhược điểm là tạo ra sự bất bình đẳng, người thu nhập thấp có thể không đủ khả năng chi trả.

Bảng so sánh ba mô hình chi trả y tế:

Mô hình	Nguồn tài chính	Ưu điểm	Hạn chế
Bảo hiểm y tế xã hội	Đóng góp từ người dân và doanh nghiệp	Công bằng, chia sẻ rủi ro	Chi phí hành chính cao
Y tế công cộng	Ngân sách nhà nước	Dễ tiếp cận, chi phí thấp	Quá tải, hiệu suất thấp
Bảo hiểm tư nhân	Cá nhân tự chi trả	Chất lượng dịch vụ cao	Thiếu công bằng xã hội

Khả năng chi trả và gánh nặng tài chính của người dân

Khả năng chi trả chi phí khám chữa bệnh phản ánh tính công bằng và hiệu quả của hệ thống y tế. Theo Ngân hàng Thế giới (World Bank), khoảng 930 triệu người trên thế giới chi hơn 10% thu nhập hộ gia đình cho y tế mỗi năm, trong đó khoảng 100 triệu người rơi vào nghèo đói do chi phí y tế vượt quá khả năng chi trả. Hiện tượng này được gọi là “nghèo hóa do y tế” (medical impoverishment).

Ở Việt Nam, chi tiêu từ tiền túi của người dân (out-of-pocket expenditure) chiếm khoảng 41% tổng chi tiêu y tế quốc gia năm 2022 – cao hơn ngưỡng an toàn 30% do WHO khuyến nghị. Nhóm dân cư thu nhập thấp, người mắc bệnh mạn tính, người cao tuổi là những đối tượng chịu gánh nặng tài chính nặng nề nhất. Các chi phí không được bảo hiểm chi trả, như thuốc biệt dược, vật tư tiêu hao cao cấp hoặc dịch vụ ngoài danh mục, là nguyên nhân chính dẫn đến khó khăn tài chính cho hộ gia đình.

Bảng dưới đây minh họa mối quan hệ giữa thu nhập và khả năng chi trả y tế trung bình ở Việt Nam:

Nhóm thu nhập	Tỷ lệ chi tiêu y tế trong thu nhập	Nguy cơ nghèo hóa do y tế
Thấp	25–40%	Cao
Trung bình	10–20%	Trung bình
Cao	5–10%	Thấp

Để giảm gánh nặng tài chính, cần tăng tỷ lệ bao phủ bảo hiểm y tế toàn dân, kiểm soát giá thuốc, và mở rộng chính sách hỗ trợ chi phí cho người nghèo, cận nghèo, người khuyết tật. Việc thiết lập quỹ hỗ trợ y tế cộng đồng và mô hình “đồng chi trả linh hoạt” giúp người dân có thể tiếp cận dịch vụ y tế mà không bị áp lực chi phí.

Giải pháp kiểm soát và giảm chi phí khám chữa bệnh

Chi phí khám chữa bệnh có thể được kiểm soát thông qua các biện pháp chiến lược ở cấp quốc gia và cơ sở y tế. Thứ nhất, tăng cường đầu tư cho y tế cơ sở nhằm giảm tải cho tuyến trung ương, giúp phát hiện và điều trị sớm các bệnh phổ biến. Thứ hai, ứng dụng công nghệ số (healthtech) như hồ sơ bệnh án điện tử, khám chữa bệnh từ xa (telemedicine) giúp tiết kiệm thời gian và chi phí vận hành.

Thứ ba, xây dựng cơ chế định giá và thanh toán y tế hợp lý dựa trên kết quả (value-based healthcare). Phương pháp này khuyến khích các bệnh viện tập trung vào hiệu quả điều trị thay vì số lượng dịch vụ cung cấp. Thứ tư, kiểm soát giá thuốc và vật tư y tế thông qua cơ chế đấu thầu minh bạch, nhằm ngăn chặn lạm dụng và gian lận trong hệ thống phân phối thuốc.

Chiến lược kiểm soát chi phí y tế của WHO khuyến khích các quốc gia tập trung vào ba yếu tố: (1) tối ưu hóa hiệu quả chi tiêu công, (2) tăng cường vai trò bảo hiểm xã hội, và (3) tăng cường minh bạch trong định giá dịch vụ. Các nước như Hàn Quốc và Thái Lan là ví dụ thành công khi duy trì tỷ lệ chi tiêu y tế từ tiền túi ở mức dưới 25% nhờ cải cách hệ thống thanh toán và quản lý thuốc quốc gia.

Tác động kinh tế - xã hội của chi phí khám chữa bệnh

Chi phí khám chữa bệnh không chỉ ảnh hưởng đến cá nhân mà còn có tác động lan tỏa đến kinh tế và xã hội. Ở cấp vĩ mô, chi phí y tế cao làm tăng gánh nặng ngân sách quốc gia, ảnh hưởng đến đầu tư công cho giáo dục, cơ sở hạ tầng và an sinh xã hội. Ở cấp vi mô, hộ gia đình có thành viên bị bệnh nặng thường đối mặt với giảm thu nhập, mất năng suất lao động và tăng nguy cơ nghèo đói.

Theo Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD), mỗi 1 USD đầu tư vào y tế mang lại lợi ích kinh tế dài hạn từ 3 đến 8 USD thông qua tăng năng suất lao động, giảm chi phí điều trị và kéo dài tuổi thọ lao động. Do đó, đầu tư y tế không nên xem là chi phí mà là một hình thức đầu tư phát triển con người.

Ở Việt Nam, các chương trình như “Sức khỏe Việt Nam” và “Chăm sóc sức khỏe ban đầu” đang được triển khai nhằm cân bằng giữa chi phí và hiệu quả. Việc kết hợp giữa y học hiện đại và y học cổ truyền, cùng với đẩy mạnh chăm sóc dự phòng, giúp giảm chi phí trung bình điều trị và nâng cao sức khỏe cộng đồng bền vững.

Tài liệu tham khảo

1. World Health Organization – Health Expenditure
2. OECD – Health Spending and Efficiency
3. World Bank – Universal Health Coverage and Affordability
4. WHO – Health Financing and Resource Tracking
5. United Nations – Global Health and Sustainable Development Goals
6. UNICEF – Global Health Financing Reports